Не існуе такой дзяржавы, у якой бы праблема дыскрымінацыі была вырашаная цалкам. Разам з тым на жыццё канкрэтнага чалавека ўплывае не столькі сам па сабе факт наяўнасці ў дзяржаве няроўнасці, колькі тое, ці бачыць дзяржава гэтую праблему і якія крокі прадпрымае, каб яе вырашыць. Пытанне дыскрымінацыі ў беларускай дзяржаве стаіць настолькі ж востра, як і неразуменне гэтай праблемы грамадствам, як і нежаданне з боку дзяржавы яе вырашаць.

Дыскрымінацыя як негатыўная з’ява мае сваю спецыфіку. З аднаго боку, сама па сабе яна – юрыдычная праблема, таму што гэта парушэнне права на роўнае абыходжанне, а ў выпадку Беларусі – таксама немагчымасць абараніць гэтае права. З іншага боку, вытокі з’яўлення і ўкаранення ў грамадстве дыскрымінацыйных практык – гэта стэрэатыпы, страхі, забабоны, якія, у сваю чаргу, з’яўляюцца праз недахоп/скажэнне/непаўнату інфармацыі, палітыкі, практыкі ці культурных традыцый, якія ствараюць нязручнасці для адных і прывілеі для іншых.

Прамым юрыдычным абавязкам дзяржавы з’яўляецца не толькі стварэнне эфектыўнага заканадаўства і механізмаў абароны, але і барацьба з любымі з’явамі, якія ўплываюць на негатыўныя практыкі абыходжання з чалавекам.

Існуюць стэрэатыпы і адносна самой дыскрымінацыі: тыя, хто з гэтым не сутыкаўся, як правіла, лічаць, што такой праблемы няма. Тыя, хто праходзіў праз гэта, часта не разумеюць, што іх дыскрымінавалі. Як і тыя, хто дыскрымінуе, часта не ўсведамляюць, што парушаюць правы чалавека. У тым ліку і праз гэта ацэньваць маштабы гэтай праблемы ў беларускім грамадстве вельмі цяжка. Пасля 2020-га года, калі агромністая колькасць людзей сутыкнулася з дыскрымінацыяй паводле палітычных перакананняў, сітуацыя з грамадскім успрыманнем дыскрымінацыі павінна была крыху змяніцца ў лепшы бок.

Але можна заўважыць, як некаторыя людзі, якія самі зведалі відавочную дыскрымінацыю, адмаўляюцца прызнаць: сітуацыя, калі табе не даюць матрац у ізалятары на Акрэсціна, бо ты «палітычны»; сітуацыя, калі жанчыну не бяруць на працу, бо «яна хутка народзіць і будзе хадзіць на бальнічны»; сітуацыя, калі бацькі не могуць знайсці беларускамоўны садочак/клас у крокавай дасяжнасці, бо «ўсе ў асноўным хочуць на расейскай мове» (і шмат якія іншыя прыклады згодна з той жа логікай) – гэта ўсё адна і тая ж сітуацыя. Усё гэта выпадкі неабгрунтаванага няроўнага абыходжання.

У Беларусі на дзяржаўным узроўні няма сістэмы маніторынгу мераў па барацьбе з дыскрымінацыяй, таксама не праводзіліся комплексныя сацыяльныя даследаванні ў гэтай галіне.

Калі каротка: у Беларусі адсутнічаюць неабходныя заканадаўчыя нормы. Гэта значыць:

• па-першае, у заканадаўстве адсутнічае агульнае разуменне дыскрымінацыі для любой сферы, што рэгулюецца правам. Асобна пра яе гаворыцца ў Працоўным кодэксе, Законе «Аб правах інвалідаў і іх сацыяльнай інтэграцыі». Агульныя нормы аб роўным стаўленні ёсць, напрыклад, у Законе «Аб правах дзіцяці» і некаторым працэсуальным заканадаўстве. У выпадках, якія не акрэсліваюцца гэтымі дакументамі, апеляваць застаецца хіба што да агульнай нормы пра роўнасць у арт. 22 Канстытуцыі;

• па-другое, як следства, беларускае заканадаўства не вызначае эфектыўных механізмаў прававой абароны ад няроўнасці: не прадугледжаная антыдыскрымінацыйная экспертыза заканадаўства; не забяспечаныя працэсуальныя ўмовы для эфектыўнага разгляду судамі спраў пра дыскрымінацыю.

У справах пра дыскрымінацыю, адпаведна з найлепшымі заканадаўчымі практыкамі, цяжар доваду мусіць быць перанесены на адказчыка (а не паводле агульнага правілу размяркоўвацца раўназначна паміж бакамі). Гэта значыць, што той, чые дзеянні заяўляюцца як дыскрымінацыйныя, мусіць даказаць, што гэта не так, а не ахвяра няроўнасці мусіць даказваць, што яе дыскрымінавалі.

Гэта звязана з тым, што ў такіх справах бакі знаходзяцца ў няроўным стане: дыскрымінаваны бок больш уразлівы, бо менавіта ад таго, хто дыскрымінуе, залежыць магчымасць рэалізаваць права.

Шмат у чым праз вышэйзгаданае ў Беларусі практычна адсутнічае судовая практыка па справах аб дыскрымінацыі. Звароты ў суды неэфектыўныя, бо тыя часта ўхіляюцца ад разгляду па сутнасці спраў аб дыскрымінацыі.

Юрыдычны і сацыякультурны элементы ў барацьбе з дыскрымінацыяй вельмі ўзаемазвязаныя. Адно без іншага проста не будзе працаваць. Таму рэформа ў гэтай сферы мусіць насіць комплексны характар:

• палітыка і стратэгіі барацьбы з дыскрымінацыяй. У такіх планах, апроч іншага, мусяць быць прадугледжаныя захады дзеля асветы і адукацыі. Асаблівы націск трэба зрабіць на тры групы: чыноўнікі, прадстаўнікі бізнес-супольнасцяў і юрысты. Ад першых двух залежыць магчымасць рэалізацыі права, а трэція мусяць умець аказваць кваліфікаваную дапамогу ў выпадку дыскрымінацыі;

• комплекснае антыдыскрымінацыйнае заканадаўства. Яно складаецца з Канстытуцыі, міжнародна-прававых абавязкаў, спецыяльнага закона пра роўнасць, які мусіць быць прыняты, і існых заканадаўчых актаў (у якія важна ўнесці змены пасля прыняцця закона);

• эфектыўная сістэма сродкаў прававой абароны. Сюды ж уключаецца і стварэнне спецыяльнага органа для зваротаў па справах аб дыскрымінацыі. Гэтую функцыю можа выконваць як агульны амбудсмен, так і спецыялізаваны. У якасці добрай практыкі з блізкага нам кантэксту можна прывесці Раду па роўнасці Малдовы;

• сістэма маніторынгу.

Цэнтральным элементам рэформы ёсць прыняцце асобнага спецыяльнага закона пра роўнасць. Менавіта ён можа забяспечыць неабходную сістэмнасць у барацьбе з дыскрымінацыяй для ўсіх, каго гэта можа датычыць.

Калі коратка, то ўсе мы можам ужо цяпер змагацца са сваімі забабонамі і стэрэатыпамі ды развіваць у сабе эмпатыю:

• важна спрабаваць зразумець, што патэнцыйна кожны і кожная з нас можа стаць ахвярай дыскрымінацыі. Добра сказаў спачылы старшыня Беларускага Хельсінкскага камітэта Алег Гулак у адным са сваіх інтэрв’ю: пад дыскрымінацыю заўсёды падпадае меншасць, большасці заўсёды спакойна, але ў кожнага з нас ёсць індывідуальныя рысы, асаблівасці, якія ў той ці іншай сітуацыі адносяць нас да меншасці. Мы ўсе – меншасць паводле нейкай прыкметы;

• не трэба лічыць, што прыняцце «іншых», прыняцце нечай «іншасці» патрабуе ад нас палюбіць і прыняць чужыя нам перакананні ці практыкі. Зусім не! Прыняцце «адрознасці» іншага чалавека абазначае прызнанне за ім/ёй такой жа чалавечай годнасці, якая ёсць у нас;

• спрабуйце часцей ставіць сябе на месца іншага чалавека. Часцей задумвайцеся над тым, што, як і ў якой форме вы кажаце і робіце ў дачыненні ўразлівых групаў;

• калі вы бачыце, што вас дыскрымінуюць, але не можаце ў гэты момант абараніцца з дапамогай прававых сродкаў, то як мінімум не нармалізуйце сітуацыю сваім маўчаннем. Называйце рэчы сваімі імёнамі: я не магу цяпер абараніць сябе, але я хачу, каб вы ведалі, вы цяпер мяне дыскрымінуеце тым і тым (натуральна, таксама важна пазбягаць маніпуляцый дыскрымінацыяй і абвінавачваць у гэтым у кожным выпадку, калі не атрымліваецца атрымаць жаданае);

• калі вы бачыце, што кагосьці побач з вамі дыскрымінуюць, у меру сілаў спрабуйце абараніць чалавека і гэтаксама называйце рэчы сваімі імёнамі.